‹ الرجوع

Aile ve Topluma Saygı: İstişare 

 

İslam, insanın tek başına değil; akılla, tecrübeyle ve istişareyle hareket etmesini öğütler. Rabbimiz, müminlerin özelliklerini sayarken onların “işlerini aralarında şûrâ ile yürüttüklerini” bildirir. “Şûrâ” kelimesi, sözlükte danışmak, fikir alışverişinde bulunmak demektir. Terim olarak ise, bir konuda en doğru sonuca ulaşmak için ehil ve güvenilir kimselerle istişare etmek, onların görüşlerinden istifade etmektir. Yani şûrâ, insanın tek başına değil; ortak akılla, hikmetle ve tecrübeyle hareket etmesidir. Mümin, karar verirken kendi hevasına değil, ilme, hikmete ve istişareye dayanır.

 

Cenâb-ı Hak bizleri akıl, idrak ve irade ile donatmış; bu nimetleri, doğruyu bulalım, hayrı tercih edelim ve birbirimizle dayanışma içinde olalım diye vermiştir. İnsan, tek başına her şeyi bilemez; kimi zaman kendi görüşüyle yanılabilir, eksik görebilir. İşte bu sebeple istişare, yani danışma, hem bireysel hem toplumsal hayatımızda bir rahmettir.  

 

Bu yüce emir, Cenâb-ı Hakk’ın Resûl-i Ekrem ﷺ’e verdiği çok derin bir terbiyeyi ihtiva eder. Dikkat edelim: Bu hitap, vahiy alan, meleğin kendisine geldiği, doğrudan Allah’ın yönlendirdiği bir Peygamber’e yapılmıştır. Fakat Allah Teâlâ, Hz. Peygamber’in ümmetine bir ahlâk, bir yönetim anlayışı, bir hayat disiplini öğretmek istemektedir.

 

 

“İşlerinde onlarla istişare et” buyruğu, sadece bir nezaket değil, bir ilahi emirdir. Bu emirle, müminlerin işleri tek kişinin görüşüne dayanarak değil, ortak akılla, istişareyle yürütülmesi gerektiği öğretilmiştir. Çünkü istişare, kalpleri birleştirir, fikirleri olgunlaştırır, yanlışları azaltır, doğrunun ve hakkın ortaya çıkmasına vesile olur. Burada “iş hakkında onlara danış” şeklindeki ilâhî buyrukla Hz. Peygamber’in şahsında bütün  ümmete ve özellikle yöneticilere danışarak iş yapmaları emredilmiştir.

 

Nitekim bu ayet, Uhud Savaşı sonrasında nazil olmuştur. Bazı sahâbîlerin görüşleri neticesinde savaş planı istenildiği gibi sonuçlanmamıştı. Buna rağmen Rabbimiz, Resûlü’ne “Artık onlarla istişare etme” dememiş, bilakis “Yine de onlarla istişare et” buyurmuştur. Çünkü istişarede hata aranmaz; asıl fazilet, kararları birlikte almakta ve sonuçlara sabırla, edeble katlanmaktadır.

 

Hz. Peygamber’in sahâbeye karşı yumuşak ve merhametli davranması sahâbe üzerinde büyük bir etki göstermiştir. Nitekim Uhud Savaşı’ndaki hataları affedilen sahâbîler bir daha böyle bir hata yapmamaya gayret göstermiş ve girdiği bütün savaşlarda Hz. Peygamber’in ve kumandanlarının emirlerine titizlikle uyarak zaferler kazanmışlardır. Allah ayrıca Hz. Peygamber’den bir konuda karar vermeden önce onu arkadaşlarına danışmasını, onlarla tartışmasını ve istişare sonunda kararını verince artık Allah’a güvenerek uygulamaya geçmesini emretmektedir. Başka bir âyette de Rabbimiz şöyle buyurmaktadır; (Bu mükafat) Rablerinin çağrısına cevap verenler ve namazı dosdoğru kılanlar; işleri, aralarında şura (danışma) ile olanlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan Allah yolunda harcayanlar (içindir) (Şûrâ 42/38)

 

İstişare ile hareket etmek müslümanların üstün meziyetleri arasında sayılmış, böylece müslüman toplumlarda yönetimin şûra ve meşveret esasına dayanması gerektiği belirtilmiştir.  Yüce Allah Hz. Peygamber’i İslâm’ı yaşamak üzere örnek bir insan olarak gönderdiği gibi arkadaşlarının da sonraki nesilleri yetiştirebilecek seviyede örnek bir toplum haline gelmelerini istemiş, bu sebeple Hz. Peygamber’e onları en güzel bir şekilde yetiştirmesini, onların şahsiyetlerine değer vermesini, yönetimde onlarla istişare etmesini, onlara görev verip sorumluluk duygularının gelişmesi için çaba göstermesini, hatalarını bağışlamasını, günahlarının affı için dua etmesini emretmiştir, ki böylece de müslümanların hem Hz. Peygamber’e hem de birbirlerine karşı sevgi ve saygıları daha da artarak birlik ve beraberlikleri sağlanmış, münafıkların istismar edebilecekleri kapılar kapatılmıştır. 

 

Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn şahsî hayatlarında olduğu gibi, toplum ve devlet yönetimiyle ilgili meselelerde de şûraya büyük önem vermişler, daima etraflarındaki müslümanların görüşlerini alarak hareket etmişlerdir. Hz. Peygamber vahiy dışındaki meselelerde özellikle savaş konularında sahâbe ile istişare eder, tartışır, sonra karar verirdi. Kararında kendi görüşüne aykırı da olsa çoğunluğun görüşünü ve doğru olanı kabul ederdi. Bunun pek çok örneği vardır  Bedir Savaşı’nda ordu için seçilecek karargâh konusunda arkadaşlarıyla yaptığı istişarede sahâbeden birinin teklifini kabul etmiş ve karargâhı onun işaret ettiği yere kurmuştur.

 

 

 

Hubâb b. el-Münzir (r.a.) Bedir günü Rasûlullah ﷺ’a şöyle dedi: “Ya Rasûlallah! Bu karargâhı —şu bulunduğumuz yeri— Allah mı sana emretti ki ne ilerlenir ne de geri dönülür, yoksa bu senin görüşün ve savaş taktiğin midir?” Efendimiz ﷺ buyurdu: “Hayır, bu benim kendi görüşüm ve savaşla ilgili bir tercihimdir.” Bunun üzerine Hubâb (r.a.) şöyle dedi: “Ya Rasûlallah! O hâlde bu yer uygun değildir. Gelin, düşmana en yakın su kuyusuna kadar ilerleyelim. Oraya yerleşelim, onların arkasındaki kuyuları kapatalım; kendi kuyumuzun üzerine bir havuz yapalım ve suyu dolduralım. Böylece biz içeriz, onlar içemez.” Rasûlullah ﷺ buyurdu: “Doğruyu gösterdin ve ne güzel görüş bildirdin.” Ve hemen ordusuyla birlikte Hubâb’ın gösterdiği yere indi. (İbni Hişam)

 

Bedir esirleri hakkında verdiği kararı da arkadaşlarıyla yaptığı istişare sonunda vermiştir|; Abdullah b. Mes‘ûd(r.a.) şöyle anlatır: Bedir günü esirler getirildiğinde Resûlullah ﷺ şöyle buyurdu: “Bu esirler hakkında ne düşünüyorsunuz?” Hz. Ebû Bekir (r.a.) dedi ki: “Ey Allah’ın Resûlü! Bunlar bizim akrabalarımız ve kabilemizden insanlardır. Benim görüşüm, fidye alıp onları serbest bırakmandır. Böylece elde edilen mal, bize düşmanlara karşı güç kazandırır. Umulur ki Allah onları da hidayete erdirir.” Bunun üzerine Hz. Ömer (r.a.) şöyle dedi: “Hayır, ey Allah’ın Resûlü! Ben Ebû Bekir’in görüşünde değilim. Benim kanaatim, onları bize teslim etmen, sonra her birimizin kendi yakınını öldürmesidir. Böylece Allah düşmanlarını rezil eder.” Resûlullah ﷺ, Hz. Ebû Bekir’in görüşünü tercih etti ve fidye alınmasına karar verdi.(Müslim) Bunun ardından Allah Teâlâ şu ayeti indirdi:  Yeryüzünde düşmanı tamamıyla sindirip hakim duruma gelmedikçe, hiçbir peygambere esir almak yakışmaz. Siz geçici dünya menfaatini istiyorsunuz, halbuki Allah ahireti (kazanmanızı) istiyor. Allah, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir. (Enfâl 67)

 

Uhud Savaşı’nda da sahâbe ile yaptığı istişare neticesinde kendi görüşüne aykırı olan çoğunluğun görüşünü kabul ederek düşmanla Medine dışında meydan savaşı yapmaya karar vermiştir. Uhud Gazvesi’nde, Medine’den çıkıp çıkmama ve düşmanla nerede karşılaşılacağı meselesi sahâbe arasında ele alındı. Bazıları “sadece Medine’yi korumak üzere kalalım” dedi; bazıları ise “dışarı çıkarak düşmanı karşılamak daha uygundur” dedi. Peygamber Efendimiz'e bunu sahâbesiyle istişare etti. Neticede çoğunluğun görüşü dışarı çıkmak yönünde toplandı; Efendimiz'e de çoğunluğun görüşünü kabul etti ve Medine dışında meydan muharebesi yapmaya karar verdi.(Taberî)

 

Yine Hendek Savaşı’nda da düşman ordusundaki bazı kabileleri savaştan vazgeçirmek için Medine hurmalıklarının yıllık gelirinden bir miktarını onlara vermeyi düşünmüş, konuyu Medineli sahâbîlere danışmıştır: Şöyle ki, Sa‘d b. Mu‘âz ve Sa‘d b. Ubâde (r.anhumâ)’dan rivayet edildiğine göre: Resûlullah, Gatafân kabilesiyle barış yapmak ve onların müttefik ordudan ayrılmalarını sağlamak için, Medine hurmalarının üçte birini vermeyi düşünmüştü. Bunun üzerine iki Sa‘d’a danıştı. Onlar da şöyle dediler: “Ey Allah’ın Resûlü! Bu, Allah’ın sana emrettiği bir şey midir? Eğer öyleyse elbette hiçbir şey söylemeyiz. Yok eğer senin kendi görüşünse, biz müşrikken bile bu insanlara Medine’nin hurmalarından haraç vermedik. Allah bizi İslâm’la şereflendirdikten sonra mı onlara mal vereceğiz? Hayır, bunu kabul etmeyiz.”

 

 

İstişare… Yani bir müminin kardeşine akıl danışması, gönlünü açması, ortak aklı araması. Bu, sadece bir “teknik karar alma yöntemi” değil; imanın olgunluk işaretidir. Çünkü mümin bilir ki: her akıl eksiktir, ama gönüller birleştiğinde Allah o birliği bereketlendirir.

 

Rasûl-i Ekrem’in hayatına baktığımızda, istişarenin adeta onun yönetim anlayışının omurgası olduğunu görürüz. Bedir’de karargâh nereye kurulacak diye ashabına sormuş, genç bir sahâbî olan Hubâb b. el-Münzir’in görüşünü hemen kabul etmiştir. O’nun makamında olan bir insan “Ben peygamberim, daha iyi bilirim” diyebilirdi; ama O böyle yapmadı. Çünkü O, tevazu sahibiydi ve bilirdi ki hakikat, bazen en gencin dilinden de zuhur eder.,Bedir Savaşı’ndan sonra esirler getirildiğinde yine istişare etti. Hz. Ebû Bekir’in merhamet dolu görüşüyle Hz. Ömer’in kararlılık dolu görüşü arasında kaldı. Nihayet çoğunluğun fikrine meyletti. Sonrasında Allah Teâlâ bazı uyarılarda bulundu; ama bu bile Efendimiz’in istişareyi terk etmesine sebep olmadı. Çünkü istişarede hata aranmaz, asıl fazilet birlikte karar almakta idi. Uhud’da da aynı hikmet tecelli etti. Efendimiz ﷺ, şehirde savunma yapmayı uygun görüyordu. Fakat sahâbenin çoğu, “dışarı çıkıp düşmanla açık alanda savaşalım” dedi. O da kendi görüşünü bırakıp, çoğunluğun görüşünü tercih etti. Çünkü O, ümmetine adaletli bir şûrâyı öğretmek istiyordu.

 

İstişare eden mümin, kendi bilgisini tek başına yeterli görmez. O bilir ki akıl bir nimettir ama bazen eksik kalır; doğruyu bulmak için başkasının görüşüne ihtiyaç vardır. İstişare sadece kendi aklını ortaya koymak değil, işin hakikatine vakıf olmak için karşı tarafın görüş ve düşüncesini de ortaya çıkartmaktır. İstişare sahibi bir mümin; Gururunu bir kenara bırakır, kibirle “Ben en iyisini bilirim” demez. Dinleyen ve düşünen bir kul olur; sözünü söyler ama diğer görüşleri de dikkate alır. Kalpleri birleştirir, anlaşmazlıkları azaltır, toplumsal huzuru gözetir. Kararını aceleye getirmez, çoğunluğun aklı ve maslahat ile hareket eder. Hatalı bir görüşte ısrar etmez, gerektiğinde tevazu ile vazgeçer. İstişare eden mümin, aynı zamanda Peygamber Efendimiz’in öğretileriyle de yolunu bulur. Onun için şu hadis, hayatının düsturu olur: “Hiçbir topluluk, kendi aralarında istişare etmedikçe, işlerinin en doğru olanına yöneltilmemiştir.”

 

Son sözümüz Peygamberimizin şu duası olsun: “Allah’ım! Bizi istişare eden ve salih görüşlere yönelen kullarından eyle. Kalbimize hikmet ver, salihlerin kararlarına rıza göstermeyi nasip et. Toplumumuzu hayır ve hidayette birleştir, bize verdiğin takdirde rıza göstermeyi de ihsan eyle''.